Filosoof Sandel: 'Elite moet inzien dat succes ook komt door toeval en geluk'

De kloof tussen de elite en de rest groeit en dat is schadelijk voor onze democratische samenleving, bepleit de wereldberoemde filosoof Michael J. Sandel in zijn laatste boek. Daarbij denkt de elite ten onrechte dat succes enkel de eigen verdienste is, waardoor ze zich verheven voelt boven de rest. Nederigheid zou meer op zijn plaats zijn, vindt de Harvard-hoogleraar politieke wetenschappen.

Elkaar tegenkomenSandel (1953) trekt een miljoenenpubliek met zijn online colleges en boeken, waarvan de laatste De tirannie van verdienste onlangs in het Nederlands verscheen. De Volkskrant sprak hem over zijn kritiek op de hedendaagse meritocratie (waarbij je maatschappelijke positie bepaald wordt door je verdienste) en hoe die schade toebrengt aan de democratie. "Een democratie werkt het beste als verschillende lagen van de bevolking elkaar tegenkomen. Op scholen, sportclubs, parken, in stadions, zodat de ervaringen van burgers niet te veel van elkaar verschillen. Dat is goed voor het algemeen welzijn," legt Sandel uit.

"Maar in de hedendaagse meritocratische samenleving is het tegenovergestelde gebeurd. De bovenlaag, de hoogopgeleide elite, heeft weinig contact met de rest van maatschappij. Ze leven in hun eigen wereld. Dat heeft, denk ik, gezorgd voor een diepe kloof tussen burgers. Dit heeft onze politiek vergiftigd en ons uit elkaar gedreven."

Linkse partijenWaar linkse partijen vroeger de belangen van de arbeider vertegenwoordigden en daarom diens stem kregen, is het nu bijna zo dat vooral de elite links stemt. "Ik denk dat het vooral ingrijpende gevolgen heeft gehad dat linkse politieke partijen de afgelopen vier decennia het marktdenken en het neoliberalisme zo enthousiast hebben omarmd. [...] Er is een steeds extremere ongelijkheid in inkomen en bezit ontstaan. Links heeft weinig tegen deze groeiende ongelijkheid gedaan."

"Een andere oorzaak is de tendens onder mensen die boven aan de maatschappelijke ladder zijn beland om te denken dat hun succes door hun eigen toedoen en verdienste komt. De bovenlaag heeft te weinig oog voor het feit dat succes óók komt door zaken als toeval, geluk, aanleg, de juiste omstandigheden en ouders en docenten die je de weg wijzen," verklaart de Harvard-hoogleraar.

Meritocratische verwaandheid"De elite denkt dat ze haar succes uitsluitend aan zichzelf te danken heeft, waardoor ze geen enkele dankbaarheid en nederigheid voelt. Deze manier van naar succes kijken heeft gezorgd voor wat ik een meritocratische verwaandheid noem. Mensen die het maken, denken dat zij hun succes zelf hebben verdiend en vinden dat de achterblijvers hun lot aan zichzelf hebben te wijten. De laagopgeleide arbeidersklasse heeft het gevoel gekregen dat de hoogopgeleide elite vol minachting op hen neerkijkt. Deze vernedering heeft, denk ik, gezorgd voor de huidige polarisatie. Want niemand vindt het leuk om geminacht te worden."

Onderzoek toont aan dat hij gelijk heeft. In de VS en meerdere Europese landen, waaronder Nederland, blijkt dat hoogopgeleiden meer vooroordelen hebben over laagopgeleide mensen dan over andere groepen die doorgaans slachtoffer zijn van discriminatie, zoals moslims of migranten.

Sandel houdt er niet van als politici zeggen dat je vanzelf succes krijgt als je maar hard je best doet. Zo zei Obama tijdens zijn presidentschap 140 keer you can make it if you try. Met dergelijke teksten feliciteer je de winnaars, maar kleineer je de verliezers, vindt de filosoof.

Maatschappelijke erkenningWat dan te doen? "De eerste stap is dat het politieke debat minder moet gaan over stijging op de maatschappelijke ladder en meer over waardigheid van arbeid. Dan heb ik het niet alleen over loon maar ook over maatschappelijke erkenning en waardering."

"Dat begint in het gezin. Dat kinderen van hun ouders leren dat mensen die naar de universiteit gaan niet de enigen zijn om tegen op te kijken. Het andere dat je kunt doen, is deelnemen aan het openbare leven, waar mensen met verschillende achtergronden samenkomen. Van scholen tot sportclubs. Zodat we de tendens van de afgelopen decennia om gescheiden levens te leiden kunnen stoppen. Dat is zo schadelijk geweest. Alleen zo kunnen we beginnen met het dichten van de scherpe kloof tussen winnaars en verliezers, die onze politiek heeft vergiftigd en ons uit elkaar heeft gedreven."

Bron(nen): De Volkskrant