Genoodzaakt om te improviseren

De catastrofe in Moerdijk in 2011 en de recente ravage in Haren maakt de vraag naar orde in de moderne samenleving urgenter dan ooit. Waar ligt de grens binnen een schijnbaar op hol geslagen samenleving? Zijn we aanbeland in het tijdperk van het ultieme nihilisme? Dergelijke vragen zijn cruciaal voor een samenleving die min of meer in een overgangsfase verkeert. De vorige grote maatschappelijke verandering was de overgang van een landbouwsamenleving naar een industriële samenleving. Momenteel verkeren we in een informatiemaatschappij waarin de markteconomie de scepter zwaait en de technologie ons leven volledig in de tang heeft. Deze complexe maatschappelijke situatie roept een zeker onbehagen op en klemt ons vast binnen een onoverzichtelijke en ogenschijnlijk richtingloze maatschappij. De wereld kent geen grenzen meer. Geografisch, maar ook op moreel en sociaal gebied is sprake van grenzeloosheid. Zo ontstaat een vloeibare vrijheid, waardoor de noodzaak je eigen leven vorm te geven belangrijker dan ooit is geworden. Een eigen identiteit is van cruciaal belang. Dit proces is rechtstreeks verbonden met morele aspecten. Een simpele terugkeer naar oude vormen is uiteraard onmogelijk. We moeten verder. Oude vormen zullen daarom met nieuwe perspectieven moeten worden verbonden. Omdat God dood is verklaard resten ons niets anders dan geseculariseerde beelden die inspirerend kunnen werken voor de sociale ordening van een onbegrensde wereld. Derhalve zijn verantwoordelijkheid, rechtvaardigheid en solidariteit ook nu nog universele concepten. Maar hoe kunnen we die ideeën herintroduceren in de geschonden hedendaagse werkelijkheid? De cultuurhistoricus Johan Huizinga wijst in zijn befaamde boek Homo Ludens (1938) op het belang van het spelelement in de samenleving. Het maatschappelijke spel is namelijk een ordenend principe: geeft structuur, stelt regels vast en gaat vooraf aan cultuur. De spelende mens ordent de samenleving op luchtige wijze door tot een zekere mate van georganiseerde vrijheid te komen. Vrolijkheid binnen een heldere structuur. Als slechts plaats is voor ernst zal de cultuur automatisch van binnen uit worden uitgehold. Het nazisme en het communisme zijn hiervan illustere voorbeelden. We kunnen dus niet anders dan spelen. De Duitse filosoof Friedrich Nietzsche schreef in de negentiende eeuw al dat het nihilisme slechts kan worden overwonnen als we al spelend door het nihilisme heen gaan. We zijn dan ook genoodzaakt om telkens opnieuw te improviseren in een samenleving die het richtingloze wil doorbreken en op zoek is naar een nieuwe sociale ordening. Deze aan de jazz gerelateerde metafoor van het improviseren verwijst naar een zekere afstemming aan bepaalde regels binnen een chaotische toestand van onrust en onbehagen. Door te improviseren ontstaat een orde op grond van samenspel, maar tevens door te experimenteren en tastend te zoeken naar perspectieven die een bepaalde mate van algemene geldigheid bezitten voor elke burger. Alleen als een minimum aan ideeën met elkaar worden gedeeld kan een basis worden gelegd om vreedzaam te kunnen samenleven binnen een pluralistische maatschappij – met een grote diversiteit aan ideeën, levensbeschouwingen, godsdiensten, rassen, etc. Om die perspectieven een zinvolle lading te geven zullen we op individueel en maatschappelijk niveau moeten improviseren met verantwoordelijkheid, rechtvaardigheid en solidariteit. Zo ontstaat overzicht en helderheid binnen een complexe en gedesoriënteerde samenleving die in een doorgangsfase zit en zichzelf opnieuw moet uitvinden. Boeken van Etienne Kuypers www.etiennekuypers.com Speakers academy Etienne Kuypers