Waarom zoveel mensen in complottheorieën geloven (ze zijn niet dom, wel erg wantrouwig)

Complottheorieën zijn van alle tijden, maar tijdens de coronapandemie ontplofte het bizarre gedachtegoed, om nooit meer weg te gaan. Prof. dr. Theo Meder van het Meertens Instituut maakte er de populaire podcast Dat smaakt naar Meertens over.

Joden zijn door de geschiedenis heen al vaak de zondebok geweest. "De oorsprong ligt in de Bijbel, daarin staat immers dat de Joden Jezus hebben vermoord en in een schuldbekentenis riepen: ’Zijn bloed kome over ons en onze kinderen’. In een tijd dat het leven doordrenkt was van geloof, wist iedereen wat zij hadden gedaan", vertelt Meder in De Telegraaf. "Daarnaast vormden ze in elke stad en dorp een minderheid die gemakkelijk aan te wijzen is, en zo was er ook snel een zondebok als er een pestepidemie uitbrak.”

Het geloof in complotten komt voort uit wantrouwen. Meder: "Evolutiepsychologen zeggen dat het bij de oermens al ingebakken was. Wantrouwen is volgens deze theorie een overlevingsstrategie bij een reëel gevaar. Als je in een stam merkt dat leden tegen jou zijn, is het goed als je dat op tijd doorhebt: dan kun je vluchten of vechten. Bij sommige mensen slaat dit door, zij zien patronen en verbanden die er niet zijn, maar die het wantrouwen aanwakkeren. Ik heb complotdenkers horen zeggen: dit is niet iets wat ik verzin, bedenk of geloof, dit is de waarheid. Zij weten zeker dat het waar is.”

Heftig zijn de complotten over pedofiele netwerken en elites die babybloed drinken, nieuw zijn ze echter niet: al in de 12de eeuw bestond er een soort gelijk verhaal. "Toen werden Joden beschuldigd van het vergiftigen van drinkwaterputten en het kidnappen van christenkinderen. Baby’s zouden worden gemarteld, hun bloed werd afgetapt en gebruikt voor een paasritueel en genezing van zieken, zei men”, aldus Meder. "Nu gaat het om andere elitegroepen, al zitten er altijd invloedrijke Joden zoals de Rockefellers tussen. En anders wordt er in de stambomen gezocht naar een Joods lijntje. Veel antisemitischer gaat het niet worden.”

Een crisis waarin mensen bang zijn wakkert het complotdenken aan. "Met corona zat iedereen thuis online van alles te lezen, onpopulaire maatregelen zorgden voor wantrouwen tegen de overheid. Na corona zou dat luwen, met meer vrijheid. Maar toen kwam een snelkookpan van crisissen, Oekraïne, energie, stikstof, migratie, huisvesting", verklaart de professor. "Niet gek dat zo’n honderdduizend Nederlanders, volgens de AIVD, heilig geloven in complotverhalen. En dat is een aanmerkelijk grotere groep dan pak ’m beet twintig jaar geleden. De overheid heeft het wantrouwen ook gevoed met de aardbevingsellende in Groningen en de toeslagenaffaire.”